Beograd-
Mediji moraju imati slobodu da plasiraju svoj sadržaj na jeziku koji sami odaberu
Medijska regulativa Srbije tretira pitanje jezika sa dva aspekta – zaštite nacionalne kulture od preteranog upliva sadržaja na stranim jezicima i zaštite prava nacionalnih manjina da budu informisani na svojim jezicima. U odnosu na prvo, Zakon o radiodifuziji nalaže radio i TV stanicama da program (osim programa na jezicima manjina) proizvode i emituju na srpskom jeziku i da obezbede da se programi na stranim jezicima (osim muzičkih) prevedu na srpski (član 72). Pitanje informisanja nacionalnih manjina na sopstvenom jeziku regulisano je nizom propisa, ali su oni međusobno protivurečni i odražavaju još neprevaziđene dileme u nalaženju rešenja za finansijski održive, samostalne i kvalitetne manjinske medije.
U Srbiji živi oko milion pripadnika 21 nacionalne manjine. Osim romske, manjinske zajednice su uglavnom koncentrisane u pojedinim regionima (albanska u južnim, bugarska u istočnim, bošnjačka u Sandžaku), a većina u Vojvodini (mađarska, slovačka, rumunska, rusinska, itd.).[i] U ovim sredinama, posebno u Vojvodini, postoji duga tradicija informisanja na jezicima manjina. Prema podacima iz 2010. godine, samo u Vojvodini je bilo 114 medija koji su bar delimično proizvodili sadržaje na 11 manjinskih jezika.[ii]
Prava nacionalnih manjina u oblasti informisanja garantovana su Ustavom, medijskim zakonima, ratifikovanim međunarodnim dokumentima[iii], Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i Zakonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina. U cilju očuvanja nacionalnog, kulturnog i jezičkog identiteta i ravnopravnosti nacionalnih manjina, ovi pravni dokumenti utvrđuju prava manjina na slobodu izražavanja, pristupa svim medijima, informisanja na sopstvenom jeziku ─ slobodnog, potpunog, blagovremenog i nepristrasnog – i prava na osnivanje sopstvenih sredstava javnog informisanja. Ustav dodatno garantuje da se dostignuti nivo manjinskih prava ne može smanjivati (član 20).
Međutim, informisanje manjina se i danas odvija bez konzistentne medijske politike. Ono opstaje na pravnoj konfuziji u pogledu regulisanja državne svojine u medijima na jezicima manjina, koja je rezultat političkih dogovora i nagodbi unutar vladajuće političke elite. Noviji propisi, koji su usvojeni sa svešću zakonodavaca da se suprotstavljaju starima, ipak nisu obezbedili uslove za slobodno, nepristrasno i kvalitetno informisanje manjina na sopstvenom jeziku. Od 50 anketiranih pripadnika devet manjinskih zajednica, koji su angažovani oko manjinskih medija (članovi nacionalnih saveta i njihovih tela, novinari),[iv] 50% kaže da su malo (38%) ili nimalo (12%) zadovoljni medijima na jeziku manjine kojoj pripadaju, 42% je donekle zadovoljno, a 2% potpuno zadovoljno.
Dva rešenja u sistemu informisanja na jezicima manjina izazivaju najviše sporova u manjinskoj i široj javnosti. Prvo je poistovećivanje ustavne garancije da se dostignuti nivo manjinskih prava neće smanjiti sa pitanjem vlasništva u manjinskim medijima, tj. viđenje državnog vlasništva i direktnog budžetskog finansiranja kao jedine garancije za budućnost manjinskog informisanja,[v] a drugo je uloga nacionalnih saveta kao osnivača manjinskih medija.
Medijska politika već čitavu deceniju oscilira između opredeljenja za državno vlasništvo i protiv njega u medijima na manjinskim jezicima i nikako ne uspeva da pitanje manjinskih medija fokusira na načine finansiranja u kojima i država može da učestvuje putem državne pomoći. Medijska tranzicija je počela (2002/2003) sa namerom oslobađanja medijske sfere od državnog uticaja i obavezom privatizacije svih medija. Proces je zaustavljen za medije koji emituju programe za manjine krajem 2007. godine, sa argumentacijom da nema garancija da će privatni vlasnici održati ovu produkciju, jer ona nije ekonomski profitabilna zbog male publike, tj. da je verovatno da će doći do njihovog gašenja, a time i do snižavanja nivoa stečenih prava manjina.
Sledeće četiri godine nije pronađen adekvatan model za privatizaciju, odnosno finansiranje medija na manjinskim jezicima.
U 2011. godini, radna grupa medijskih i novinarskih udruženja koja je pripremila Nacrt Medijske strategije reafirmisala je opredeljenje da država ne treba da bude vlasnik medija i predložila da se javna preduzeća koja delimično ili u celini proizvode sadržaje na manjinskim jezicima privatizuju po posebnom programu koji će obezbediti kontinuitet ove funkcije. Predviđeno je da manjinski mediji postoje ili kao komercijalni ili kao glasila civilnog sektora, a da ih projektnim sufinansiranjem pomažu jedinice lokalne samouprave, Pokrajina Vojvodina i Republika Srbija. Suprotstavljanje je, kao i prvi put, dilemu opet vratilo na pitanje vlasništva, sa ukazivanjem na neprihvatljivost smanjivanja dostignutih manjinskih prava do kojeg će neminovno dovesti privatizacija. Vlada je u usvojenoj verziji Strategije u septembru 2011. godine pristala da iz privatizacije opet izuzme medije na jezicima manjina. Pitanje informisanja manjina vraćeno je tako na tačku na kojoj je zaustavljeno 2007. godine, sa razlikom što je u međuvremenu legalizovano, a Strategijom kao konačni pronađeni model održivih manjinskih medija promovisano sporno rešenje o nacionalnim savetima kao upravljačima medija na manjinskim jezicima i državom kao budžetskim finansijerom.[vi]
Po odluci Vlade Srbije o privremenom zaustavljanju privatizacije medija koji emituju programe na jezicima manjina, početkom 2008. godine iz procesa je izuzeto 20 javnih preduzeća čiji su osnivači lokalne samouprave. Odluka Vlade je, u stvari, poslužila kao alibi za zaustavljanje procesa privatizacije u mnogim opštinama koje su se pozvale na tradiciju emitovanja programa na jezicima manjina ili su ih njihova javna preduzeća brzopotezno uvela. Do 2010. godine, broj obustavljenih privatizacija po ovoj osnovi narastao je na 38. Pored 15 javnih preduzeća u Vojvodini i sedam u drugim krajevima zemlje sa etničkimešovitim stanovništvom (Dimitrovgrad, Bujanovac, Medveđa, Vranje, Novi Pazar, Tutin, Raška), pruženu priliku su iskoristila i javna medijska preduzeća u Aranđelovcu, Aleksincu, Ćupriji, Jagodini, Kragujevcu, Kruševcu, Lajkovcu, Lazarevcu, Nišu, Paraćinu, Petrovcu na Mlavi, Požarevcu, Smederevu, Trsteniku, Šapcu, a od dva izdavačka preduzeća i Radnička štampa u Beogradu. Ovi mediji se neprestano finansiraju iz budžeta, a da efekti trošenja budžetskih sredstava na informisanje manjina, čije potrebe oni, navodno, zadovoljavaju, nikada nisu analizirani.
U manjinskim zajednicama, danas je državno vlasništvo široko prihvaćeno kao najbolje rešenje njihovog statusa. Od 50 anketiranih pripadnika manjinskih zajednica angažovanih u manjinskim institucijama, 56% smatra da je najvažnije dostignuće sadašnjih zakonskih rešenja to što je obezbeđena održivost manjinskih medija, a 50% da je sprečeno ugrožavanje stečenih manjinskih prava. Ostale pozitivne efekte nabraja 16% ili manje ispitanika. Ogromna većina ispitanika – 88% ─ ne zna ni za jedan uspešno privatizovan medij na manjinskom jeziku, a njih šestoro, od 50, kao primere navodi Radio Srbobran ili list Zrenjanin.
Pravo nacionalnih saveta da budu osnivači i upravljači medijima na manjinskim jezicima, dok ih država direktno finansira iz budžeta, formalno je uvedeno 2009. godine Zakonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, mada u praksi u Vojvodini funkcioniše od 2004. godine, kao rezultat političke nagodbe unutar tadašnje vladajuće parlamentarne većine.[vii]
Iskustva delovanja nacionalnih saveta kao osnivača nisu ohrabrujuća. Nacionalni saveti nisu doveli do poboljšanja ni u jednoj problematičnoj oblasti funkcionisanja manjinskih medija – loši tehnički i tehnološki uslovi rada (neadekvatan prostor, zastarela oprema), nizak nivo edukacije i profesionalizma novinara, mali diverzitet sadržaja, ostarele redakcije, niska motivisanost novinara.[viii] Najviše primedaba se odnosi na neograničen uticaj nacionalnih saveta na svakodnevni rad medija čiji su osnivači: oni utiču na trošenje finansijskih sredstava, na poslovnu politiku, na kadrovsku i na uređivačku politiku ovih medija. Naime, kao osnivači, saveti imaju nadležnost da postavljaju upravljačku strukturu i time biraju direktore i glavne urednike medija, dok njihove ostale nadležnosti i obaveze, a ni prava novinara, nisu regulisani opštim aktom već statutima nacionalnih saveta i novinskih kuća koje oni sami donose. U praksi to znači da nacionalni saveti
nikome nisu odgovorni za trošenje budžetskih sredstava niti za kvalitet i razvoj manjinskih medija, a institucionalizovani odnosi moći im omogućuju neograničen uticaj na uređivačku politiku. Kako su nacionalni saveti tela političke strukture, jer su njihovi članovi birani prema politički komponovanim listama, priroda uticaja na uređivačku orijentaciju je pre svega politička.
O opasnosti da se manjinski mediji pretvore u glasilo manjinskih političkih partija ili elita svedoče dva slučaja kadrovskih smena tokom 2011. godine. Odlukom Nacionalnog saveta mađarske manjine smenjen je glavni urednik dnevnog lista Mađar so, a pod uticajem ovog saveta kao suosnivača smenjen je i direktor RTV Pannon. Njima je zamereno da ne prate događaje od posebnog interesa za mađarsku nacionalnu zajednicu, odnosno rad stranke Savez vojvođanskih Mađara i predsednika Skupštine Vojvodine koji je lider ove stranke ─ a koja ima dominantni položaj u Savetu.
Za sada ne postoje rešenja, ni zakonska ni institucionalna, kojima bi se onemogućio ili ograničio politički uticaj nacionalnih saveta na medije na jezicima manjina čiji su oni osnivači.
Negativna mišljenja o uticaju nacionalnih saveta na rad manjinskih medija raširena su i među samim pripadnicima manjina koji su angažovani oko informisanja na jezicima manjina ili rade u manjinskim medijima. Od 50 anketiranih pripadnika manjina, 40% smatra da je davanje nacionalnim savetima osnivačkih i upravljačkih prava nad medijima na jezicima manjina proizvelo više dobrih nego loših rezultata, dok se 52% nije saglasilo sa ovim mišljenjem. Tri četvrtine ispitanika (72%) misli da nacionalni saveti manjina nemaju instrumente kojima mogu bitno unaprediti rad i razvoj medija na jezicima manjina, a 62% da manjinski mediji nemaju instrumente kojima se mogu zaštititi od uticaja nacionalnih saveta na uređivačku politiku. Kao najnegativnije posledice davanja osnivačkih prava nacionalnim savetima, 40% je izdvojilo neograničen uticaj nacionalnih saveta na uređivačku i kadrovsku politiku manjinskih medija, 34% neograničen uticaj saveta na poslovnu politiku, a 32% da su time narušeni osnovni principi uređenja medijskog sistema koji uključuju prestanak direktnog državnog finansiranja medija. Oko četvrtina anketiranih (po 24%) misli da je smanjen kredibilitet manjinskih medija i da je povećana autocenzura novinara ovih medija.
U senci sporenja oko državnog vlasništva i uloge nacionalnih saveta u manjinskim medijima, ostaje disfunkcionalnost javnih servisa kojima Zakon o radiodifuziji takođe daje značajnu ulogu u informisanju manjina, iako one nisu utvrđene na precizan i merljiv način (poštovanje „nacionalnog i etničkog pluralizma“ ideja i mišljenja i „vođenje računa“ o specifičnim društvenim grupama kao što su manjinske i etničke grupe). Republički javni servis RTS godinama ignoriše činjenicu da je Srbija multietničko društvo i da je dužan da u emitovanom programu obezbedi izražavanje kulturnog identiteta i nacionalnih manjina. Prema izveštaju RRA iz 2010. godine, RTS je na prvom kanalu posvetio 0,45% a na drugom 1,84% ukupnog godišnjeg emisionog vremena posebnim društvenim grupama, među koje se pored nacionalnih manjina ubrajaju deca i omladina, hendikepirani, socijalno i zdravstveno ugroženi, itd. Pokrajinski javni servis RTV, naprotiv, manjinama sveukupno posvećuje veliku pažnju. Međutim, istraživanja programa RTV pokazuju da radio i TV programe na pojedinačnim jezicima manjina karakterišu mali obim, siromašna žanrovska struktura i niski produkcioni standardi.
Izvor- Nuns press